MORTSEL
HERBESTEMMING HISTORISCH ARCHIEF AGFA-GEVAERT
AANLEIDING VAN DE OVERDRACHT
In 2016 sluit Agfa-Gevaert het Varenthof in Mortsel, dat onderdak biedt aan een van de belangrijkste collecties bedrijfserfgoed in Vlaanderen : het Historisch Archief Agfa-Gevaert. Deze omvangrijke bedrijfscollectie vormt een unieke getuigenis van de Belgische fotografie- en ondernemingsgeschiedenis. Om de collectie voor de toekomst te bewaren, dringt een herbestemmingstraject zich op. Samen met partners ETWIE (Expertisecentrum voor Technisch, Wetenschappelijk en Industrieel Erfgoed) en ADVN (Archief en onderzoekscentrum voor Vlaamse beweging en nationalisme) nemen de provincie Antwerpen en het FotoMuseum de verantwoordelijkheid nu op zich. Zij engageren zich om dit belangrijk stuk Vlaams en Belgisch industrieel erfgoed te redden, te ontsluiten en in zijn totaliteit in Vlaanderen te houden.
HISTORISCH ARCHIEF AGFA-GEVAERT
Het Historisch Archief Agfa-Gevaert verzamelt en documenteert alles wat informatie verstrekt of getuigt over Lieven Gevaert (1868-1935), de firma Lieven Gevaert & Cie (1894-1920), de NV Gevaert Photo-Producten (1920-1963) en Gevaert-Agfa NV (1964-1971). De collectie omvat bedrijfs-, persoons- en verenigingsarchieven, foto’s, affiches, video-opnamen, films, advertenties, brochures, kleine instrumenten, fotocamera’s, folders, nieuwsbrieven, verpakkingsmateriaal, gelegenheidsdrukwerk, memorabilia, enz. Deze deelcollecties vinden hun oorsprong in de persoonsarchieven van Lieven Gevaert, Frans Van Cauwelaert en andere bedrijfsmedewerkers, het bedrijfsarchief Lieven Gevaert & Cie/NV Gevaert Photo-Producten/Gevaert-Agfa NV en verenigingsarchieven van bedrijfsclubs.
ONTSTAAN VAN DE COLLECTIE
In 1963 begint dr. Laurent Roosens, onderzoeker en hoofd van de dienst Wetenschappelijke Informatie bij Gevaert, ‘Gevaertiana’ te verzamelen. Vijf jaar later is de collectie zo uitgebreid dat ze tijdelijk haar onderkomen moet zoeken in het kasteel Sterckshof in Deurne. Tot 1984 klasseert en beschrijft een team van vrijwilligers, onder wie Laurent Roosens, daar de iconografische collectie. In 1985 krijgt hij de opdracht om de net terug naar Mortsel overgebrachte collectie te ordenen en te documenteren. In 1988 wordt het Historisch Archief Agfa-Gevaert opgericht in de schoot van het bedrijf en ondergebracht in het Varenthof. Dr. Laurent Roosens blijft tot 2014 een van de drijvende krachten achter het archief.
UNIEKE GETUIGENIS VAN DE BELGISCHE FOTOGESCHIEDENIS
De collectie van het Historisch Archief Agfa-Gevaert is een unieke getuigenis van de Belgische fotogeschiedenis in het algemeen en de geschiedenis van het bedrijf Agfa-Gevaert in het bijzonder en is onmisbaar voor het collectief geheugen inzake innovatie, ondernemerschap en de foto-industrie in Vlaanderen. De collectie vormt een eenheid met verregaande samenhang tussen de verschillende deelcollecties. Het grootste deel van de collectie wordt al sinds drie decennia binnen dezelfde context bewaard. Er is een zeer hoge samenhang zowel op het vlak van historische continuïteit als op het vlak van herkomst.
Op fotografisch vlak zijn er in België geen vergelijkbare collecties. Internationaal bestaat er in Europa geen andere referentiecollectie als het gaat om fotografisch papier. In de VS is er de Messier Reference Collection of Photographic Paper, maar deze legt enkel de focus op fotopapier in Noord-Amerika. Op foto-industrieel vlak zijn er in België of zelfs Europa geen andere vergelijkbare archieven. De documentatie van de verschillende fotopapieren, assortiment, verpakkingen en demonstratie-albums in de collectie van Agfa-Gevaert is uitzonderlijk waardevol. In die mate dat er al interesse is uit het buitenland voor deze deelcollectie.
WAARDEVOL ERFGOED
De collectie is in hoge mate representatief voor thema’s zoals de vernederlandsing van het bedrijfsleven, de ontwikkeling en de doorbraak van een economische agenda binnen de Vlaamse beweging en het ontstaan van netwerken van Vlaamsgezinde ondernemers. Lieven Gevaert is immers hét symbool van de vernederlandsing van het Vlaamse bedrijfsleven en de ‘founding father’ van de economische vleugel van de Vlaamse beweging. Zijn bedrijven waren de veruitwendigingen van zijn passie voor de fotografie, zijn ondernemerschap en zijn Vlaamse overtuiging.
De collectie geeft ook mooi de evolutie weer van de foto-industrie van louter huisnijverheid tot industrie op wereldschaal. Ze vertelt het verhaal van de democratisering van de fotografie, van het ontstaan van de amateur-, vak- en professionele fotografie en van de fusie van de bedrijven Agfa en Gevaert.
WAARDERING & HERBESTEMMING
In 1965 leidt de samenwerking tussen de Provincie Antwerpen en Gevaert tot de tentoonstelling 125 jaar Fotografie in het provinciaal museum voor Kunstambachten Sterckshof in Deurne. Op dat moment leggen beide partners samen de fundamenten voor wat nu het FoMu is : deze tentoonstelling vormde de aanzet voor de uitbouw van een nieuwe afdeling Foto & Film.
Ondertussen gaat de band ook dieper; sinds enkele jaren worden delen van het archief en de bibliotheek van Gevaert bewaard in het FoMu.
Het is vanuit zijn ontstaansgeschiedenis en vanuit zijn rol als expertisecentrum voor fotografie dat het FoMu de trekker wil zijn van dit traject van waardering en herbestemming van deze historische collectie. Het FoMu, ETWIE en ADVN zullen bovendien onderzoeken of de collectie kan worden opgenomen in de Topstukkenlijst van de Vlaamse Gemeenschap en op die manier de status van beschermde verzameling kan krijgen. Dit statuut zal vooral dienen als waarborg tegen uitvoer van de collectie buiten Vlaanderen. Gezien het gegeven dat er nu al buitenlandse interesse is in delen van de collectie, lijkt dit de projectpartners geen overbodige piste. De verspreiding na herbestemming over verschillende locaties in Vlaanderen staat de bescherming van de volledige verzameling niet in de weg.
Toelichting door gedeputeerde voor Cultuur Luk Lemmens
Overdracht Afga-Gevaert archief : totstandkoming van de samenwerking
“Geachte genodigden,
Dames en heren van de pers,
Diegenen onder u die reeds een bezoek mochten brengen aan het Varenthof weten dat dit kasteeltje een ware schatkamer is.
Het is de schatkamer van een bedrijf dat onlosmakelijk met Mortsel en heel de Antwerpse Zuidrand is verbonden.
Agfa-Gevaert is tot op de dag van vandaag een begrip en een bedrijf dat voor vele mensen in de regio en in heel onze provincie voor altijd verbonden blijven aan fotografie en filmrolletjes.
Dit archief van Agfa-Gevaert draait dan ook in de eerste plaats om fotografie, van filmrolletjes over fototoestellen en uiteraard de nodige foto’s en posters.
Dat Agfa-Gevaert en de Stad Mortsel contact opnamen met het provinciaal FotoMuseum om de toekomst van deze collectie te bespreken, hoeft dan ook niet te verbazen.
De toekomst van dit kasteeltje en van deze collectie is immers onzeker binnen het grote, internationale bedrijf dat Agfa-Gevaert vandaag is geworden.
Voor het waardevolle archief was reeds interesse uit Amerika, de unieke collectie filmrolletjes en ander fotografisch materiaal kon op de nodige belangstelling rekenen.
Vanuit de provincie en in het bijzonder vanuit het FotoMuseum konden we dit echter niet zomaar laten gebeuren. Zoals ik al aangaf is Agfa-Gevaert een onderdeel van de geschiedenis van deze regio en maakt dit archief deel uit van het fotografisch geheugen van Mortsel, de provincie Antwerpen en heel Vlaanderen.
De rol die Lieven Gevaert heeft gespeeld gaat bovendien veel verder dan het stichten van een internationaal bedrijf, als oprichter van het Vlaams Economisch Verbond en de stichter van de Nederlandstalige prestigescholen Sint-Lutgardis en Sint-Lievens heeft hij een onevenaarbare rol gespeeld binnen de Vlaamse Beweging en de culturele, economische en intellectuele ontvoogding van Vlaanderen.
Vooral het begrip fotografisch geheugen is belangrijk, want het is een bewuste ambitie van het provinciaal FotoMuseum om een rol te spelen als fotografisch geheugen van Vlaanderen.
Sowieso is het FoMu als museum uniek in Vlaanderen, maar de komende jaren willen we zijn rol archief en collectiebeheerder verder uitbouwen.
Dat gebeurt enerzijds letterlijk, met de bouw van een nieuwe depottoren en anderzijds met een beleid dat meer dan ooit zal mikken op het verwerven en ontsluiten van publieke en private Vlaamse fotografische collecties.
De toren zal ook niet toevallig de ‘Lieven Gevaerttoren’ heten, ter ere van de grote rol die Lieven Gevaert heeft gespeeld in de geschiedenis van de Vlaamse fotografie en van de Vlaamse Beweging.
We hebben echt de ambitie om het FotoMuseum op de kaart zetten als de Vlaamse archiefinstelling voor fotografie. Ook als het FotoMuseum de provincie achter zich zou laten binnen de provinciale hervormingen, is het er meer dan ooit klaar voor om zijn rol te spelen op een groter podium.
De ‘verwerking’ van dit archief zal het FotoMuseum niet op zijn eentje doen. In het herbestemmingstraject dat zal worden uitgewerkt werkt de provincie samen met onder meer ETWIE, het expertisecentrum voor technisch, wetenschappelijk en industrieel erfgoed. Zij zullen zich vanzelfsprekend buigen over de stukken uit het archief die te maken hebben met industrieel erfgoed.
Ook het ADVN, het Archief en Documentatiecentrum voor de Vlaamse beweging en nationalisme zal een rol spelen vanuit hun expertise als archiefbeheerder en onderzoeksinstelling. Bovendien is de erfenis van Lieven Gevaert van groot belang geweest voor de Vlaamse Beweging. De samenwerking met het ADVN is dan ook een win-win voor alle betrokkenen.
Tot slot gaan we ook met Azura samenwerken, het culturele samenwerkingsverband in de Zuidrand, gezien het grote belang van Agfa-Gevaert in deze regio. Van de vele culturele initiatieven die de voorbije eeuw door Lieven Gevaert en zijn nakomelingen zijn immers nog heel wat sporen terug te vinden in dit archief.
De komende maanden zal het archief in drie fases overgedragen worden.
Fase 1 is het waarderings- en herbestemmingsproject, waarbij een externe projectmedewerker in kaart brengt waar en hoe het archief verdeeld, ondergebracht en verwerkt kan worden.
Deze projectmedewerker zal door de provincie gefinancierd worden, het is een inspanning waar we in deze financieel zware tijden voor de provincie toch vol voor willen gaan.
Fase 2 wordt de coördinatie van de verhuis van dit archief naar nieuwe bewaarplaatsen.
Fase 3 ten slotte is natuurlijk de verwerking van het archief door het FotoMuseum en de andere partners.
De provincie Antwerpen levert voor de herbestemming van dit archief een inspanning van zo’n 160.000 euro. Deze middelen komen niet uit het budget van het FoMu, maar zijn specifiek vrijgemaakt om dit archief de behandeling te geven die het verdient, om dit archief in ons land te houden en op termijn te ontsluiten voor de wetenschap en natuurlijk voor het publiek.
We willen de collectie ook erkend krijgen door de Vlaamse topstukkenlijst om ons zo beter te kunnen beschermen tegen eventuele bijkomende buitenlandse interesse.
Ik wil alle partners bedanken voor hun engagement aan dit project, ik wil Agfa-Gevaert bedanken voor hun vertrouwen in de provincie en het FoMu.”
Foto’s © Gazet van Hove .