In tijden waarin politiek niet-correcte meningen of mensen die niet meedrijven op de ‘pensée unique’ die door links en woke dwangmatig wordt opgelegd, die met ‘fascisme’ worden neergesabeld, is het nuttig zich te verdiepen in wat het begrip betekent, waar het vandaan komt en te bekijken of het gerechtvaardigd is het te gebruiken om andere meningen te weerleggen in een democratische samenleving.
Robin te Slaa is een Nederlandse historicus die zich specialiseerde in onderzoek naar het fascisme en zijn ‘realisaties’, zijn ideologische grondslagen, zijn volgelingen en zijn diverse vormen, van het zuivere fascisme tot de uitwassen ervan. Het boek is baanbrekend. Hoewel het een omvattend werk is en een intellectuele inspanning vraagt, is het vlot leesbaar. Het in enkele lijnen samenvatten is echter onmogelijk.
Te Slaa is zich bewust van de moeilijkheid tot objectief en wetenschappelijk onderzoek, want “de diepe morele verontwaardiging over de Holocaust en andere onmenselijke misdaden van fascisten bemoeilijkte decennialang onderzoek naar de oorsprong en de ideologie van het fascisme”. Niettemin slaagde de auteur erin een totaalbeeld van het fenomeen te schetsen en vooral dieper in te gaan op de ideologische funderingen ervan, én de vogels van diverse pluimage die het belichaamden in kaart te brengen.
Een (utopische) nieuwe mens
Uiteraard begint hij bij de stichting van de fascistische beweging in Italië door Benito Mussolini. Die wilde iets nieuws brengen voor zijn volk, iets wervends, iets dat zou fascineren. De gedisciplineerde en opofferingsgezinde soldaat stond model voor de burger die omgevormd moest worden tot een nieuwe mens in een nieuwe cultuur, waarbij geweld als een legitiem politiek middel werd aanzien. “Het fascisme presenteerde zichzelf als de vertegenwoordiger van een alternatieve derde weg naast het liberale kapitalisme en het marxistische socialisme. (…) In de eerste helft van de vorige eeuw verloren miljoenen Europeanen hun vertrouwen in het ontspoorde kapitalistische stelsel en de dikwijls moeizaam functionerende democratie. Het fascisme bood hen een verleidelijk alternatief.” In 1933 ontstond in Italië de “CAUR, een beweging die geestverwante bewegingen in het buitenland wilde verenigen rond drie grondbeginselen : de erkenning van nationale onafhankelijkheid en integriteit, het uitdragen van het idee van de corporatieve staat en het streven naar een universele, christelijke doctrine zonder racistische superioriteitsgedachte”.
Fascisme en nationaalsocialisme
Belangrijk is dat Te Slaa een goed onderscheid maakt tussen het utopische van het fascisme en de in wezen conservatieve autoritaire regimes die men vaak over dezelfde kam scheert, zoals dat van bijvoorbeeld Salazar in Portugal. Evenzeer ziet hij niet enkel de gelijkenissen, maar vooral ook de verschillen tussen het Duitse nationaalsocialisme en het Italiaanse fascisme vooral vóór 1938, toen beide bondgenoten werden en hun lot aan elkaar verbonden. Een van de grote verschillen tot dan was de rassenleer, waar veel fascisten niet van wilden weten. Principiële fascisten zouden het dan ook nooit kunnen vinden met het nationaalsocialisme. In Nederland kwam dat bijvoorbeeld sterk tot uiting in het Zwart Front van Arnold Meijer dat zich tegen de pro-Duitse NSB van Anton Mussert keerde. Na de alliantie met Duitsland werd het begrip fascisme ongenuanceerd mee opgezogen om het etiket te worden van meedogenloze gewelddadigheid, veroveringsdrang, ontmenselijking en zelfs uitroeiing van ongewenste groepen.
In zijn slotbeschouwing plaatst hij het hedendaagse rechts-populisme tegenover het fascisme en komt tot het besluit dat “zelfs bij populistische leiders met een onmiskenbaar autoritair karakter, zoals Bolsonaro, Orbán en Trump, de fascistische visoenen afwezig zijn”. Niettemin ziet hij bij rechts-populistische partijen als Forum voor Democratie (Thierry Baudet) wel gevaren voor de democratische rechtsorde.
Robin te Slaa, ‘Fascisme, oorsprong en ideologie’. Uitgeverij Boom, Amsterdam, 2022, 411 blz. , ISBN 9789024451364.
foto’s (c) Gazet van Hove & wikipedia.