door Stijn Derudder in ’t Pallieterke .
In een nieuw gesprek met hoofdredacteur Stijn Derudder geeft jurist Roan Asselman opnieuw duiding bij de verschillende rechtsregels en wetten in België. Deze keer spraken zij over wettige verdediging en de beruchte zaak van juwelier Moens uit Oostakker.
Wettige verdediging, dus niet alleen ‘zelfverdediging’, zoals de term in de dagelijkse omgang meestal weerklinkt. In dwingende, bedreigende situaties mogen burgers niet alleen zichzelf, maar ook anderen verdedigen. “Het moet een ernstige en ogenblikkelijke aanval tegen de persoon betreffen”, specifieert Asselman. “Het mag bijvoorbeeld niet gaan over een diefstal. Indien je overvallen wordt en de situatie gaat niet gepaard met bijzondere dreigementen naar je persoon toe, mag je je goederen en eigendom niet verdedigen, met of zonder wapens.”
Er moet bovendien sprake zijn van een onmiddellijke dreiging, want een dreigende situatie is op zichzelf onvoldoende grond om zich op wettelijke verdediging te kunnen beroepen. Verder moet de reactie ook proportioneel zijn. “Dat is natuurlijk bijzonder moeilijk te verifiëren. Stel dat je bedreigd wordt door een bodybuilder, een vuistgevecht is een verloren zaak, maar je hebt wel een zakmes bij. Dat is natuurlijk wel een dodelijk wapen en vuisten zijn dat in principe niet. We zien al snel dat het heel moeilijk kan zijn om die evenredigheid in te schatten”, aldus Asselman.
Uit die voorwaarden blijkt dus dat de inschattingsplicht bij het slachtoffer gelegd wordt. “Het slachtoffer moet in één ogenblik inschatten of zijn reactie om zichzelf en naasten te vrijwaren van een aanval voldoet aan alle voorwaarden die de wet stelt. Je kan je er vragen bij stellen hoe realistisch dat is in dergelijke stresserende situaties. Dat is bijna onmogelijk.”
Het gerecht beschouwt onweerstaanbare dwang als een mentale staat waarin de betrokkene tijdelijk niet over zijn rationele vermogens beschikt
Wapendracht en vergunningen
Belgische staatsburgers kunnen in bepaalde gevallen wel wapens bezitten of bij zich dragen. “Er zijn drie categorieën van wapens in België. Enerzijds zijn er de verboden wapens die je onder geen beding mag hebben. Denk daarbij bijvoorbeeld aan pepperspray, wapenstokken en vlindermessen”, duidt Asselman. “De tweede categorie bevat de vergunningsplichtige wapens, waar de vuurwapens onder vallen. Die vergunningen zijn moeilijk te verkrijgen.”
Asselman benadrukt dat niet enkel jagers, sportschutters en verzamelaars daarvoor in aanmerking komen. Er bestaan nog andere wettelijke redenen om een vuurwapen te bezitten. “Bijvoorbeeld wanneer men een zeer risicovol beroep uitoefent. Een juwelier kan daaronder vallen, maar dat wordt ook niet altijd getolereerd. In dat soort beroepen is men meer vatbaar voor overvallen. Het is dus maar normaal dat zij een wapen mogen hebben.” Verder kan ook wie in persoonlijk gevaar verkeert in theorie aanspraak maken op een wapenvergunning.
De zaak-Moens
In 2018 schoot juwelier Filip Moens een overvaller dood in de straten van Oostakker nadat die laatste met zijn kompaan de zaak geplunderd had en met een motorfiets op de vlucht sloeg. Moens werd hiervoor aanvankelijk veroordeeld tot een celstraf met uitstel van tien maanden, maar in beroep spraken de rechters hem uiteindelijk vrij wegens de ‘onweerstaanbare dwang’ die tot zijn acties geleid zou hebben. “Wettige verdediging kwam hier niet meer aan te pas. Ze reden weg, dus de dreiging was niet langer ogenblikkelijk. De juwelier in kwestie was op dat moment niet meer in gevaar, maar hij heeft desondanks geschoten.”
Gelukkig voor Moens bestaan er andere rechtsmiddelen dan de wettige verdediging in dergelijke situaties. Concreet gaat het hier om uitlokking en onweerstaanbare dwang. “Dat laatste is een macht van morele of fysieke aard waaraan de betrokkene niet heeft kunnen weerstaan. De advocaat van de juwelier heeft bepleit dat Moens zijn reactie omwille van de traumatische ervaring niet volledig in de hand had.” Gezien de overvallers de juwelier en zijn familie onder schot gehouden hadden, was Moens in een mentale staat waarin het vuur openen voor hem een redelijke reactie was, gaat de redenering hier. “Zo’n bepaling van onweerstaanbare dwang moet wel zaak per zaak beschouwd worden. Men is echter, nog meer dan bij wettige verdediging, afhankelijk van de appreciatiemarge van de rechter”, zegt Asselman.
De rechtspraak probeert onweerstaanbare dwang te definiëren en daar aan de hand van precedenten duidelijkheid in te scheppen, maar uiteindelijk zijn de details van elke verschillende zaak van belang.
Grijze zone
Het gerecht beschouwt onweerstaanbare dwang dus als een mentale staat waarin de betrokkene tijdelijk niet over zijn rationele vermogens beschikt. “Wettige verdediging gaat uit van rationaliteit. Onweerstaanbare dwang is een soort roes, bijna een soort van tijdelijke ontoerekeningsvatbaarheid. Juridisch gezien is dat geen vorm van verdediging.” Juwelier Moens was door de omstandigheden dermate in shock dat hij alsnog zijn vuurwapen gebruikt heeft.
In dwingende, bedreigende situaties mogen burgers niet alleen zichzelf, maar ook anderen verdedigen
Net omdat het concept zo moeilijk af te lijnen valt, mag het niet verwonderen dat het verdict in het hof van beroep verschilt van het oordeel van de rechtbank in eerste aanleg. “Redelijke rechters kunnen van mening verschillen als het om onweerstaanbare dwang gaat. De overvallers waren aan het wegrijden, dus het is moeilijk om de lijn te trekken. Was het redelijk geweest als de juwelier de overvallers twee dagen later zou gaan opzoeken om hen alsnog neer te schieten ? Daar zouden de meeste mensen het niet meer mee eens zijn, denk ik.”
Indien de schietpartij in de zaak zelf had plaatsgevonden, was het opnieuw een andere kwestie geweest. “In werkelijkheid was het onmiddellijke gevaar in feite geweken en dus valt het binnen die grijze zone. In dit geval hebben de rechters nog besloten om de onweerstaanbare dwang toe te kennen, omdat zij van mening waren dat die op dat moment kon spelen”, besloot Asselman.
Simon Segers & Stijn Derudder
