Twee grootvaders. De ene is een Vlaamse oostfrontstrijder en de andere een Poolse vrijheidsstrijder. Of zo willen ze toch doen geloven. Na de oorlog behoren ze door de huwelijken van hun kinderen tot dezelfde familie en wonen ze in elkaars buurt in het Waasland. Ze gaan minzaam met elkaar om, maar dragen beiden een bezwaard verleden mee. Gebeurtenissen ‘van toen’ zouden oude wonden kunnen openrijten. Om die hoofdstukken uit hun leven in de nevelen der tijden te begraven, stellen ze daarom hun verhaal nogal bij en praten ze er zo weinig mogelijk over. Tot hun beider kleinzoon, de Vlaamse politicus en historicus Björn Rzoska, op onderzoek gaat en de originele puzzel weer in elkaar legt. Hij komt tot onthutsende vaststellingen, wat hem door enkele familieleden niet in dank wordt afgenomen.
Paul Rumes, Rzoska’s grootvader langs moederskant, was een Vlaamse idealist die het christelijke Europa mee zou behoeden voor het goddeloze communisme en die zich vrijwillig had gemeld voor het oostfront. Terug in Vlaanderen gaf hij zich in 1946 vrijwillig aan, kreeg 10 jaar celstraf van de krijgsraad, maar werd al in 1947 weer vrijgelaten. Hij was er met wat geluk goed van afgekomen en besloot het bij dit verhaal te houden. Stefan Rzoska, zijn grootvader langs vaderskant, was een Poolse idealist die Europa mee hielp bevrijden van het naziregime. Hij was soldaat bij het Pools Legioen geweest en was zo in het Waasland terechtgekomen. Althans, dat waren de overgeleverde versies.
Zoektocht
Björn Rzoska geraakte geïntrigeerd door die verhalen en wilde meer te weten komen over wat zijn grootvaders werkelijk hadden meegemaakt en waarom ze bepaalde keuzes hadden gemaakt. Maar de familieleden die er meer over wisten, hun echtgenotes bijvoorbeeld, bleven spaarzaam met commentaar. Het bracht hem naar archieven waar hij bij documenten over het strafproces van de ene en de naturalisatiedossiers van de andere meer dan eens de wenkbrauwen fronste en een heel ander verhaal te lezen kreeg.
Ook in Polen ging Rzoska op zoek. Hij vertelt in zijn boek over zijn zoektocht en de bedenkingen die hij maakte. Het wordt niet enkel een zakelijk historisch onderzoek, maar ook een menselijk verhaal waarin hij probeert te begrijpen wat zijn grootvaders deden, en waarom. Daardoor wordt het boek bijzonder toegankelijk voor velen.
Het echte verhaal
De ontnuchtering is groot voor de auteur en zijn familie, waarvan er leden zijn die het allemaal liever vergeten waren. Paul Rumes bleek reeds zeer vroeg, lang voor het Vlaamsch Nationaal Verbond ging werven voor het oostfront, een overtuigd nationaalsocialist te zijn. Hij had zich eerst aangesloten bij Rex-Vlaanderen en dan bij de Algemeene SS-Vlaanderen, zeg maar de politieke SS. Pas later zal hij via de militaire SS, de Waffen SS, soldaat worden en naar het oosten trekken, een jong gezin achterlatend. Hij vocht in Polen, Oekraïne en Normandië, waar hij het voor bekeken hield en onderdook in België. Hij was een vroege volgeling van de Nieuwe Orde, radicaal en niet mis te verstaan.
Stefan Rzoska bleek zich niet gemeld te hebben bij het Pools Legioen. Hij is zelfs nooit soldaat geweest. Hij sloeg op de vlucht naar het Westen. Hij had immers in een fabriek gewerkt dat de Duitse oorlogseconomie had ondersteund. Hij meldde zich als vluchteling bij het Amerikaanse bezettingsleger in Duitsland, waar hij ingeschakeld werd om militaire depots te bewaken. Hij kreeg kost en inwoon, en geld voor het werk. In 1946 huwde hij in Frankrijk met een Poolse en werd dan met een groep Polish Guards naar Waasmunster gestuurd voor een bewakingsopdracht van militair materieel. Na afloop van zijn contract laten ze zich er als vluchteling registreren. Dit verhaal van beide ‘bompa’s’ wordt uitvoerig gereconstrueerd door hun kleinzoon.
‘Gedeelde grond is een tijdsdocument, een familiegeschiedenis, een reconstructie en vooral een getuigenis over hoe mensen keuzes maken, zich kunnen vergissen en dat willen verbergen omdat het nageslacht verder moet. Björn Rzoska heeft hiermee grenzen verlegd bij zichzelf en zijn familie. Maar nu het verhaal geschreven is, is ook de innerlijke rust weergekeerd en heeft de waarheid haar rechten weergekregen. Oordelen over goed en kwaad is vaak gemakkelijk. De grond ervan begrijpen, is veel moeilijker. Dit boek is daarom meer dan het lezen waard.
Björn Rzoska, ‘Gedeelde grond’, 2024, uitgeverij Ertsberg, 222 blz., 27,50 euro, ISBN 9789464750751 .
foto’s (c) Gazet van Hove .