INTERVIEW – door Winny Matheeussen – www.doorbraak.be .
Al een hele week is er heisa omtrent de geschrapte afleveringen van FC De Kampioenen, 19 op het moment van dit schrijven. Bij de VRT is een commissie actief die zich buigt over de politieke correctheid van oudere programma’s. Gaan we naar een maatschappij waarin humor en vreugde vooral op onbegrip mogen rekenen ? Uit de talrijke, vaak boze, reacties blijkt dat het publiek zich stilaan bewust wordt van de als maar grotere greep van de gedachten- en smaakpolitie op ons dagelijks leven. Jan Verheyen is niet alleen de regisseur van drie Kampioenenfilms, hij is ook de drijvende kracht achter het cultfilm-evenement De Nacht van de Wansmaak. Geen betere man dus om wat licht te laten schijnen op wat er aan de hand is.
Barst maar los, beste Jan…
‘Ik volg deze discussie van zeer nabij. Ik stel vast dat het om een tendens gaat die al langer bestaat. Niet alleen bij de VRT, overigens…. Laten we ons daar niet op blindstaren. De politieke correctheid neemt almaar angstwekkender vormen aan. Ik vind dat intrigerend.’
‘We bevinden ons op een gevaarlijk hellend vlak waarbij er met een revisionistische bril naar het verleden wordt gekeken. Het gaat niet alleen over FC De Kampioenen, maar ook over internationale klassiekers zoals Gone with the Wind, Benny Hill, Fawlty Towers, de Tarzanfilms met Johnny Weissmüller… Heel veel films en reeksen zijn ontegensprekelijk kinderen van hun tijd. Wanneer je die nu bekijkt stel je vast dat de manier waarop bepaalde bevolkingsgroepen worden geportretteerd in het huidige tijdsgewricht niet meer door de beugel kunnen.’
‘De vraag is dan hoe je daarmee omgaat. Ga je al die zaken uitgommen, van platformen verwijderen ? Ik vind dat gevaarlijk. Elke film is per definitie ook een tijdsdocument. Als je daar al iets mee wil doen, lijkt het me beter om die werkstukken in te leiden door in heldere bewoordingen uit te leggen dat ze tot stand kwamen in een tijd waarin de gevoeligheden rond andere culturen, homoseksualiteit of religie anders werden bekeken.’
‘Ikzelf koop graag dvd’s. Tegenwoordig zijn dat prachtige uitgaven met heel veel extra materiaal, zoals interviews en commentaren van de makers en acteurs. Op al die dvd’s kan je dezelfde standaardtekst terugvinden : de meningen die worden geuit door de personen die aan het woord komen worden niet noodzakelijk gedeeld door de productiemaatschappij of haar medewerkers. Daardoor maken ze duidelijk dat ze niet verantwoordelijk zijn voor de uitspraken van de geïnterviewden, terwijl ze hen wel vrij willen laten spreken. Ik denk dat dat de juiste houding is.’
Het gaat om vrije meningsuiting ?
‘Ja. Maar niet enkel om vrije meningsuiting. Ook de artistieke vrijheid staat onder druk. Vanaf het einde van de jaren ’60 waren we eindelijk verlost van het juk van de (zelf)censuur. Daarop volgde een periode -de ’70-er jaren- waarin in de bioscoop werkelijk alles kon. Ongebreidelde vrijheid ! Ik heb daar een boek over geschreven, Alle remmen los!. 75% van de films die ik in dat boek vermeld zouden nu onmogelijk nog gemaakt kunnen worden. Als dat al wel het geval zou zijn, zou geen enkele bioscoop of reguliere streamingdienst ze nog in hun aanbod opnemen.’
We zijn wat betreft artistieke vrijheid een halve eeuw terug in de tijd gekatapulteerd
‘We zijn wat betreft artistieke vrijheid een halve eeuw terug in de tijd gekatapulteerd. Je kan vinden dat het goed is dat we voorzichtiger omgaan met allerlei gevoeligheden, maar ik vind dit toch bedenkelijk. Want eigenlijk zijn artistieke vrijheid en vrijheid van meningsuiting absoluut. Het is een beetje zoals een zwangerschap : die is er of die is er niet.’
‘Van zodra je zaken gaat inperken of verbieden, zijn er mensen die daarover gaan beslissen. En daar zit het probleem. Wie zit er in die raad die bij de VRT beslist wat nog wél en wat niet meer kan ? Ik aanvaard het gezag of de competentie van minstens een deel van de lectoren die menen die beslissingen te moeten nemen niet. Ik kan me dus ook voorstellen dat de programmamakers bij de VRT zich niet noodzakelijk vertegenwoordigd voelen door de raad die over de programma’s gaat oordelen.’
‘Ik ben er wel van overtuigd dat de intenties nobel zijn. Zo geef ik graag toe dat deze beweging er voor gezorgd heeft dat we zijn gaan nadenken over de manier waarop we met mekaar omgaan. Dat is absoluut goed. Maar de cancelcultuur die daaruit is ontstaan, dáár heb ik het oprecht moeilijk mee. Je komt daardoor onvermijdelijk uit bij vergelijkingen met eerder onfrisse episodes uit de geschiedenis.’
Verklaar u nader.
‘Ik moet dan denken aan Stalin. Die herschreef de geschiedenis wanneer het hem ideologisch uitkwam. Als iemand uit zijn entourage in ongenade viel, ging er een archivaris aan de slag om die persoon op de negatieven van foto’s uit te wissen. Ik kan er niet aan doen, ik zie hier een parallel met het doen verdwijnen van foute episodes van De Kampioenen.’
Wanneer we verondersteld worden uit het verleden te leren, moeten we daar natuurlijk wel kennis van kunnen nemen
‘Wanneer we verondersteld worden uit het verleden te leren, moeten we daar natuurlijk wel kennis van kunnen nemen. Dat bereik je niet door het verleden uit te gommen of aan te passen.’
Sommigen durven stellen dat dit soort praktijken betuttelend en beledigend zijn voor het publiek. Alsof we zelf geen zaken in context kunnen plaatsen.
‘Daar moeten we niet te flauw over doen. Nu we toch met geschiedenis bezig zijn herinner ik graag aan de gevleugelde woorden van Churchill : het beste argument tegen de democratie is een gesprek van vijf minuten met de gemiddelde kiezer.’
‘Af en toe moet je grenzen durven stellen en, indien nodig, aanpassen. Daarover maken we afspraken. Ondertussen zijn we het eens over een aantal omgangsvormen en hebben we grote stappen vooruit gezet. Zo aanvaarden we dat je kan verliefd worden en trouwen met iemand van hetzelfde geslacht. In vergelijking met de vorige eeuw komen we veel meer en nauwer in contact met andere culturen. We leven in een multiculturele maatschappij. Er zijn veel mensen die daar vragen bij hebben, die ongerust zijn en geconfronteerd worden met de uitwassen van dit gegeven.’
‘Alleen is dat gegeven onomkeerbaar. Die klok kan je niet terugdraaien. Wanneer we dat aanvaarden, kunnen we maar beter zorgen dat we die samenleving laten functioneren. Dat is niet eenvoudig en daar zullen we nog hard aan moeten werken. Kijk maar naar de VS. Dat is een echte smeltkroes, waar ze al verder staan in die ontwikkeling. Maar ook daar zijn ze er nog niet uit. Je moet dus niet verwachten dat we morgen in een Eldorado wakker worden waarin alles peis en vree is.’
‘Indien je de evolutie naar een harmonieuze samenleving kan bevorderen door beter op te letten hoe we met mekaar omgaan en rekening te houden met gevoeligheden, ben ik daar best voor te vinden. Maar ik vind niet dat je dat kan doen door het verleden uit te wissen of het te herbekijken met een revisionistische bril. Daar heb ik het moeilijk mee.’
We hadden het nu over de multiculturele en diversiteitsgevoeligheden, maar andere groepen zouden zich ook beledigd kunnen voelen. Ik denk maar aan de militairen die zich liever niet identificeren met Xavier Waterslaeghers.
Het staat je absoluut vrij om iets al dan niet grappig te vinden, maar ik zal nooit aanvaarden dat iemand voor mij gaat bepalen wat ik leuk mag vinden
‘Tja, de militairen worden inderdaad wel door dat personage op flessen getrokken. Dat kan momenteel blijkbaar nog wel. Maar de karikatuur en het uitvergroten van bepaalde zaken zijn nu eenmaal een onderdeel van het concept humor. Het staat je absoluut vrij om iets al dan niet grappig te vinden, maar ik zal nooit aanvaarden dat iemand voor mij gaat bepalen wat ik leuk mag vinden.’
‘Ik wil overigens nog iets anders aankaarten. Er zijn ook afleveringen gecanceld waaraan mensen meewerkten die onheuse zaken hebben uitgestoken. Daar heb ik stevige bedenkingen bij. Er is namelijk een belangrijk onderscheid tussen de artiest en de persoon die daar achter steekt. Dat onderscheid moet je kunnen maken.’
‘Indien je het werk van alle kunstenaars die iets hebben uitgestoken, die onprettige mensen blijken te zijn, gaat verwijderen, dan ga je verschieten hoe weinig er nog overblijft dat geschikt is voor menselijke consumptie. Neem nu Jan Fabre. Die is veroordeeld. Betekent dat dat zijn kunst uit de publieke ruimte verwijderd moet worden ? Dat Jan Fabre nooit nog zijn vak mag uitoefenen ?’
Ik vind in het algemeen dat de slinger te ver is doorgeslagen en dat we in een soort van morele hysterie zijn aanbeland
‘Ik vind in het algemeen dat de slinger te ver is doorgeslagen en dat we in een soort van morele hysterie zijn aanbeland. Een hysterie die wel eens het tegenovergestelde effect zou kunnen hebben dan wat oorspronkelijk de bedoeling was. Wanneer ik zie hoeveel emotie de Kampioenencensuur oproept, is het duidelijk dat de mensen dit niet meer pikken. Omdat ze -zeker in het geval van F.C. De Kampioenen- aanvoelen wanneer iets méchant is of een karikatuur.’
‘Voor films, programma’s, boeken en andere kunstuitingen uit het al dan niet recente verleden geldt dat het kinderen van hun tijd zijn. Het feit dat nu wordt gesuggereerd dat al die zaken zijn gemaakt met vileine bedoelingen, dat al die makers vuige racisten en seksisten waren, is de waarheid geweld aan doen. Het is gewoon intellectueel oneerlijk om ze door de lens van 2022 te bekijken en veroordelen. En ik accepteer al zeker niet dat één of ander schimmig comité voor mij gaat beslissen wat ik wel en niet mag zien.’
WINNY MATHEEUSSEN
Enige tijd geleden geboren, in de herfst. Momenteel levend.
Foto’s (c) Gazet van Hove.