In Wikipedia vindt men volgende vrij neutrale definitie van populisme : “Het is een manier van politiek bedrijven, waarin de centrale tegenstelling die tussen “het volk” en “de elite” is, en waarbij de populist de kant van “het volk” kiest. Deze begrippen kunnen op verschillende manieren worden ingevuld, zodat men links-populisten, rechts-populisten en diverse andere typen kan onderscheiden. Om die reden kan het populisme niet als een ideologie worden opgevat. In het algemeen spraakgebruik heeft populisme doorgaans een negatieve bijklank, hoewel er politici en denkers zijn die het als geuzennaam voeren”. Voor meer diepgaande analyses verwijzen we graag naar enkele nummers van TeKoS : het themanummer 144 (met bijdragen van Mario Tarchi, Francis Van den Eynde, Guy Hermet), of het nummer 96 (jaargang 2000), of nog de meer recente nummers 162, 170 en 174.
In een interessante bijdrage in het Franse, geopolitieke tijdschrift Conflits heeft hoofdredacteur Pascal Gauchon het over dit begrip. Het populisme in de moderne betekenis van het begrip stak einde vorige eeuw de kop op, en leek overal de wind in de zeilen te hebben : in Vlaanderen en Nederland, in Italië met Umberto Bossi en de Lega Nord, in Amerika. Maar ook in verschillende voormalige Oostbloklanden, zoals Hongarije, Tsjechië, Polen, etc.
Het zag er nochtans de jongste jaren naar uit alsof het fenomeen van het populisme zijn beste tijd had gehad : in Vlaanderen bijvoorbeeld haalde Vlaams Belang met moeite nog 5% van de stemmen, in Oostenrijk verdween de FPÖ van het toneel, Farage leek zijn hand totaal overspeeld te hebben en zijn partij spatte uiteen. En als klap op de vuurpijl leek Matteo Salvini, zowat de populairste populist in Europa, het strategisch geduld niet te kunnen opbrengen om de 5 Sterrenbeweging dood te regeren. Hij, die als minister van Binnenlandse Zaken als geen ander de Italianen wist te verleiden met een straf migratiebeleid, leek de politieke controle kwijtgespeeld en trok de stekker uit de regering. Had hij even gedacht dat er nieuwe verkiezingen zouden volgen, waar hij als grote overwinnaar zou verschijnen, dan koos M5S ervoor om met de oude sociaaldemocratische PD te regeren….en de grenzen terug open te zetten. Italië leek model te staan voor het failliet van het populisme.
Een taai beestje, dat populisme
Neen, zegt Pascal Gauchon, de recente verkiezingen in Polen, Italië, Hongarije, Spanje bewijzen de duurzame verworteling van het populisme. De verkiezingen in Groot-Britannië die door Boris Johnson werden gewonnen, een ander bewijs. En in Frankrijk wordt Marine Le Pen de voornaamste uitdager van Emmanuel Macron.
Het communisme heeft voor een belangrijke versnelling van het globaliseringsproces gezorgd. Daardoor komen arbeiders en lage middenklassen-groepen onder zware maatschappelijke en financiële druk, maar dat raakt de kleine, maar zeer rijke politieke, economische en culturele elite allerminst.
Daarnaast groeide het gevoel bij veel Europeanen dat de democratie steeds minder gerespecteerd wordt, zeker toen in 2015 bleek dat “men” met de resultaten van een referendum in Frankrijk allesbehalve gelukkig was – de Fransen bleken in meerderheid tegen een Europese grondwet te stemmen – en “men” dus het referendum eventjes aan de kant schoof.
Auteur Gauchon drukt ons op het hart dat dit allemaal gaat om tendensen van lange duur. Gecumuleerd met een massale migratie die de onzekerheid bij de autochtone bevolking doet toenemen. Het gaat om fragiele doorbraken, want, stelt Pascal Gauchon, de tegenstanders hebben de handen in elkaar geslagen en proberen alles uit om de populisten van de macht weg te houden. De media worden hierin geëngageerd, intellectuelen starten petities op, waarin wordt gezworen nooit met ‘die mensen’ samen te werken : het establishment probeert aan te tonen dat de populisten nooit aan de macht zullen komen.
Het cordon sanitaire mag dan (voorlopig) standhouden in Frankrijk en België, en in ontwikkeling zijn in Duitsland, het hield niet stand in Italië, in Oostenrijk, in Oost-Europa, en onlangs in Andalusië (Spanje).
Het echte probleem voor de populisten, aldus Pascal Gauchon, bestaat in het eliteprobleem. Want hoezeer men ook ten strijde trekt tegen de zittende elite, politiek wordt steeds uitgeoefend door “een” elite, het is goed om eraan te herinneren. Zo wijst Pascal Gauchon er fijntjes op dat de Grote Rebellen van mei ’68, de Grote Revolutionairen uiteindelijk hun grote schrik voor “elite” hebben laten vallen, en…. zelf elite geworden zijn. Het is goed om tegen “het establishment” tekeer te gaan, maar men zal uiteindelijk wel klaar moeten staan voor de wisseling van de macht.
Conflits – Géopolitique, Histoire, Relations internationales, nr. 25, Rue du Faubourg-Poissonnière 32, in F-75010 Paris
Peter Logghe in Knooppunt Delta vzw.
Foto’s (c) Gazet van Hove.