Wat als zelfs liberale machthebbers naar autoritarisme grijpen ?
COMMENTAAR – www.doorbraak.be – door Sid Lukkassen .
Het Westen verkeert in een crisis. De coronacrisis toont het dilemma van het afwegen van veiligheid en publieke gezondheid tegen zelfbeschikking en burgerlijke vrijheden. Ondertussen gaan in de VS – de machtigste democratie van het Westen – links en rechts openlijk op de vuist.
Uit naam van progressieve waarden
Deze situatie kan het autoritarisme geïnspireerd door China aantrekkelijker maken. Het cliché is om hierbij te verwijzen naar nationaal-conservatieve leiders als Orbán, Trump en Salvini, die volgens links ‘autoritaire politiek’ willen bedrijven. Maar wat als zelfs liberale machthebbers uit naam van progressieve waarden naar het autoritarisme grijpen ? De technologie om de informatie-inname van burgers fijnmazig te reguleren bestaat, mede dankzij China. In dat land accelereren de genomen maatregelen om het coronavirus in te dammen, de despotische tendensen van een regime dat mondigheid en individualisme laag waardeert.
een klasse van onafhankelijke, vaak vermogende denkers die de vrijheid nastreefden om te spreken en te schrijven,
Het liberalisme, in zijn klassieke vorm, ontstond vanuit twee voortdrijvende impulsen. De eerste was een klasse van onafhankelijke, vaak vermogende denkers die de vrijheid nastreefden om te spreken en te schrijven, daarin slechts gebonden door wat hun eigen geweten hen voorschreef. De tweede impuls was het vestigen en uitbouwen van een ruimte waarin een commerciële klasse (die ontstond naast de boeren, adel en geestelijken) haar economische activiteiten kon ontplooien. 
Privacy van het individu nu een obstakel
Maar met de opkomst van massamedia, datamining en verfijnde technieken om consumenten te bereiken met reclame, is de privacy van het individu nu een obstakel geworden voor de expansie van economische activiteiten naar ieder hoekje van ons leven. Media publiceren privécorrespondenties zonder toestemming te vragen en zonder de context toe te lichten.
Vrijheid van expressie is in die zin vernietigd, dat het uiten van enig ‘politiek incorrect’ statement burgers hun bestaanszekerheid kost en dat dit hen voor eeuwig achtervolgt. Deze ‘overtredingen’ worden levendig gehouden door zoekmachines en activisten op sociale media.
Velen van mijn generatie voelen nog intuïtief aan wat liberale vrijheid van meningsuiting betekent.
Jonge dertigers zijn nog opgegroeid in een wereld waarin niet alle correspondentie digitaal was en niet alles werd onthouden. Velen van mijn generatie voelen nog intuïtief aan wat liberale vrijheid van meningsuiting betekent. De jongere generatie lijkt meer geconditioneerd vanuit het Chinese idee, die iedere uiting vastlegt. Er kijkt of leest altijd wel iemand mee. Is het niet op het moment zelf dan wel in de toekomst.
Opkomst van de islam
Liberalisme in de klassieke betekenis is onhoudbaar geworden. Die leefwijze veronderstelde een ruimtelijkheid en zelfbeschikking die mogelijk waren op het Britse platteland, maar niet in de massa-metropolen waar enerzijds grote groepen samenhokken en anderzijds individuen geïsoleerd leven in kleine appartementjes, waarbij zij allen afhankelijk zijn van supermarkten.
Ook de opkomst van de islam in het hart van Europa speelt mee : deze premoderne eer- en familiecultus wordt meer voortgedreven door (dikwijls gewelddadige) intimidatie dan door de kracht van argumentatieve overreding. De voortschrijdende tribalisering van multiculturele democratieën betekent dat verkiezingen veranderen in getouwtrek tussen verschillende stammen die erop uit zijn om de invloed van de staat in eigen voordeel in te zetten. Als gevolg neemt de algehele hoeveelheid overheidsinmenging toe.
Vrijheid verdampt
Liberale burgers eisen vrijheden op maar wanneer zij dit doen, eisen ze dat de staat deze vrijheden garandeert, dit betekent : meer staat. Liberalisme geeft individuen de vrijheid om zich aan culturele tradities te onttrekken, maar wanneer tradities hun handelingen niet langer sturen, dan ontlenen mensen hun handelingen aan rechten.
Individuele vrijheid werd van oudsher gekanaliseerd via tradities
Onvermijdelijk komen deze rechten in botsing en dan doen de burgers een beroep op de overheid om in te grijpen en hun rechten te reguleren. Individuele vrijheid werd van oudsher gekanaliseerd via tradities en de praktijk van een cultuur; vandaag verdampt die vrijheid in eindeloze juridische conflicten.
Toen liberalisme eenmaal de noties van menselijke waardigheid en sociale rechtvaardigheid incorporeerde werd het, in essentie, totalitair. Voor elke grap en elke uitdrukking die er bestaan, is er wel een minderheid te vinden die zich daardoor gekwetst voelt. Om hun ‘waardigheid’ te beschermen moet het liberalisme dan de mores reguleren, en dit stelt elk aspect van het leven open voor politieke inmenging.
Uitdijende aandeel van de overheid
Tot slot is er het steeds verder uitdijende aandeel van de overheid in het Bruto Nationaal Product en de koehandel tussen de grote overheid en grote corporaties. Daarbij nemen privébedrijven die hiervoor staatssubsidie ontvangen, de kerntaken van de overheid over. Grote spelers kunnen aan de regulering voldoen maar middenstanders niet.
Eenmaal op een topplek aangekomen dragen ze een beeld uit alsof dit succes te danken is aan liberalisme
Ondertussen zijn het de politieke partijen die hun vrijheidsliefde van de daken schreeuwen, waarin zich de meest gladde mensen opwerken. Met gewiekstheden manoeuvreren zij zich omhoog binnen bedrijven – zij weten hoe ze de wet- en regelgeving in eigen voordeel kunnen aanwenden. Eenmaal op een topplek aangekomen dragen ze een beeld uit alsof dit succes te danken is aan liberalisme en een vrije markt.
Feit is dat westerse landen een economie hebben die grotendeels is gereguleerd. Dus de mensen die zich hierin opstuwen, floreren binnen een klimaat dat niet wezenlijk liberaal is, hoewel dat liberale succesbeeld wel naar buiten toe wordt uitgedragen. Burgers doorzien dit en worden zo kritischer over liberale denkbeelden, en meer welwillend ten aanzien van autocratische.
Het frame van ‘verantwoordelijkheid nemen’
De liberale partijen die Nederland regeren gaan deze inhoudelijke uitputtingssignalen uit de weg. Aan kritiek op kabinetsbeleid ligt dikwijls ideologische studiewerk ten grondslag; bijvoorbeeld over een gewenste hoeveelheid solidariteit, als maatschappelijke kernwaarde, die in het zorgbeleid zou moeten doorstralen. De liberalen verdedigen zich met het frame van ‘verantwoordelijkheid nemen’. ‘Er is een foutje gemaakt, excuses, dat gebeurt soms als je verantwoordelijkheid neemt. De volgende keer pakken wij het beter aan’.
Dit slaat de kritiek van de oppositie dood, maar maakt het ook onmogelijk om tot inhoudelijke visievorming te komen. Het is in feite een technocratische houding. Wij zullen de komende decennia zien of het Chinese model, dat meer autoritair en technocratisch is, wereldwijd meer tractie zal krijgen.
SID LUKKASSEN
Sid Lukkassen (1987) studeerde geschiedenis en filosofie. Hij is onafhankelijk denker, vrijwillig bestuurslid van de Vlaamse Club Brussel en inspirator van De Nieuwe Zuil. Hij schreef onder andere ‘Avondland en identiteit’ en ‘Levenslust en Doodsdrift’. Hij promoveerde op ‘De Democratie en haar Media’.
Foto’s (c) Gazet van Hove – cover : Bart Somers (VLD).