ANTWERPEN
De provincie Antwerpen heeft de voorbije vijftig jaar de kathedraal in haar oude glorie hersteld. Het herstel en onderhoud van dit prachtige moment gaf ook nieuwe inzichten in de dynamiek van een langlopend restauratieproject. Die kennis deelden ze recent in een colloquium.
Het Colloquium “Uit de Stellingen” dat langdurige restauratieprojecten belicht voorzag voor de deelnemers op de vooravond van de studiedag een kennismaking met de voorbije restauratie van de kathedraal.
Luk Lemmens, gedeputeerde voor Cultuur en Bénédicte Selfslagh, voorzitter ICOMOS Vlaanderen-Brussel heten de deelnemers welkom en lichten alvast een tipje van de sluier op.
Aansluitend was er een rondleiding door architect Rutger Steenmeijer, die de restauratie in goede banen leidde.
Toespraak Colloquium “Uit de stellingen” door Luk Lemmens
“Geachte genodigden,
In haar 500-jarig bestaan vierde de Onze-Lieve-Vrouwe-Kathedraal van Antwerpen al heel wat jubileums. Ook 2015 was een jubileumjaar, want in 2015 werd de grootschalige restauratie van de kathedraal door de provincie afgerond, na exact vijftig jaar. Reden genoeg dus om te vieren.
De restauratie van dit Antwerps monument was wat je noemt een werk van lange adem. Vijftig jaar lang zijn architecten, archeologen, kunsthistorici en vakmannen en –vrouwen bezig geweest met het herstellen, kuisen, schilderen en beschermen van de kathedraal.
Het resultaat kan u rondom u bezichtigen, Onze-Lieve-Vrouw schittert als vanouds en is na vijftig jaar volledig uit de stellingen. Dat is dan ook de naam die we kozen voor eht feestprogramma van dit jubileumjaar en voor het colloquium van vanavond en morgen. En vieren hebben we het voorbije jaar gedaan, met onder meer een druk bezochte Nacht van de Kerken, twee fenomenale Kathedraalconcerten onder leiding van de Filharmonie en als kers op de taart de aankondiging van de kerkfabriek om vanaf 2016 alle inwoners van de provincie Antwerpen gratis toegang te verlenen tot de Kathedraal.
Vanavond en morgen richten we ons echter tot een ander publiek. We mikken nbiet op het brede publiek van nieuwsgierige, nostalgische en vooral trotse Antwerpenaren, maar op de professional, de mannen en de vrouwen die van monumentaal erfgoed hun carrière hebben gemaakt.
Tijdens dit colloquium willen we bekijken hoe de steeds wijzigende opvattingen over restauratie invloed hebben op langlopende projecten en het vruchtgebruik van ons monumentaal erfgoed. Over vijftig jaar ,zijn er immers heel wat verschillende theorieën, inzichten en meningen gepasseerd over de ‘beste’ manier van restaureren. Het zijn vragen waarvan de antwoorden sterk afhangen van de tijdsgeest : “strippen we alles tot de ‘oudste’ laag ?”; “zijn ‘renovatiewerken’ uit de 18de eeuw ook historisch, of juist niet ?”; “in welke mate herstellen we oude beschilderingen ?” om er drie te noemen.
Op vijftig jaar tijd veranderde uiteraard ook de maatschappelijke, culturele, sociale en economische context, wat ook een grote invloed heeft gehad op de aanpak van de restauratiewerken. Vandaag en morgen toetsen we deze prachtige casus aan voorbeelden uit binnen- en buitenland met specialisten uit Nederland, Frankrijk en Duitsland.
Hierbij richten we ons enerzijds op de praktische kant van het verhaal, de functionele en logistieke keuzes die men moet maken in projecten van deze omvang. Anderzijds zal het ook gaan om de meer abstracte vragen, de rol die een kathedraal vandaag de dag kan of moet spelen op religieus, cultureel en toeristisch vlak in een tijd dat een kerkbestuur door de gemeenschap wordt ondersteund.
Wat mij betreft, als Antwerpenaar, opgegroeid met de Kathedraal als het uithangbord van deze stad, ben ik er van overtuigd dat de kathedraal is onmisbaar voor deze stad, zowel voor de religieuze gemeenschap als op het vlak van de culturele uitstraling van Antwerpen en als toeristische trekpleister.
Als gedeputeerde van de provincie Antwerpen was het dan ook een eer om dit monument te kunnen restaureren en te beschermen voor de toekomst.
Ik ben er zeker van dat de goede band die de provincie de voorbije jaren met het kerkbestuur en met de vzw Monumentale Kerken heeft opgebouwd de komende jaren alleen maar sterker zal worden. Onze rol hier is immers niet uitgespeeld, want zoals iedereen die met kostbaar erfgoed bezig is weet, hebben monumenten blijvend onderhoud nodig, onderhoud waar wij onze verantwoordelijkheid zoals steeds voor willen nemen.
Dames en heren,
Ik wens u allen een leerrijk colloquium. Ik hoop dat deze casus als inspiratie en als voorbeeld kan dienen voor gelijkaardige projecten, zowel lopende als toekomstige. Het werk dat hier de voorbije vijftig jaar geleverd is, is indrukwekkend en biedt een schat aan praktijkvoorbeelden voor deskundigen in binnen- en buitenland.
Bedankt dus voor uw aanwezigheid, uw rol als erfgoedspecialisten is onontbeerlijk voor wie belang hecht aan ons rijke verleden.
Tot slot wil ik nog Christian Devos en de medewerkers van de kathedraal bedanken voor de gastvrijheid en de hulp bij de organisatie van dit symposium.
Ook het team van ICOMOS Vlaanderen-Brussel en hun voorzitter wil ik bedanken voor de inhoudelijke medewerking bij dit colloquium.
Dan geef ik nu graag het woord aan Bénédicte Selfslagh, voorzitter van ICOMOS Vlaanderen.”
Bénédicte Selfslagh : Jaarlijks is er een contactdag ICOMOS Vlaanderen – Nederland. Het is een internationaal platform van erfgoeddeskundigen. Goed om info uit te wisselen en praktijken te vergelijken. ‘Leren delen’ is de leuze. In de nabije toekomst staan er nog werken gepland : het orgel moeten we constant onderhouden.
Architect Rutger Steenmeijer poneerde drie stellingen :
1° van louter liturgische ruimte naar een multifunctioneel gebruik
1961 : het bisdom Antwerpen wordt terug geïnstalleerd met een kathedraal. Beslissing over de restauratie. De visienota Lemaire werd omgezet in actie.
Op 20 mei 1983 volgde een inhuldiging door toenmalig koning Boudewijn.
In 2009 was er de tentoonstelling ‘Antwerpse retabels’.
De kathedraal heeft een oppervlakte van 1 hectare met één groot dak.
In 2016 is er de tentoonstelling Mayer van den Bergh over de 16de eeuwse kerken. Werken aan de kathedraal is een uitwisseling van informatie met collega’s en studenten.
Het beeld van Jan Fabre is een toeristische publiekstrekker.
De kathedraal is een modern bedrijf met 200 vrijwilligers (boekhandel, zangkoor, rondleiding).
Er komt nog een zijportaal.
2° Voortschrijdend inzicht in het behoud en de restauratie
In de loop der tijden kwamen we tot nieuwe inzichten over de overdracht van kennis. Diverse verenigingen met veel vrijwilligers en wetenschappelijke bagage brachten de monumentenzorg op een hoger niveau, zoals meer aandacht voor muurschilderingen.
Aandacht voor foto’s (1852 – 1857 : de eerste neo-gotische toevoegingen).
Vanaf 1988 hele reeks publicaties van muur- en gewelfschilderingen.
3° Geïntegreerde uitvoering met multidisciplinaire teams naar een integrale valorisatie van het monument
– Watersnood bedwingen in de koorkapel, had te maken met de slechte toestand van de gevels
– Opvolging klimaat in de kathedraal voor antwoord op het vochtprobleem. Kansen op schimmelvorming. De vochtigheid in de muren was 100 % tot op drie meter hoogte.
– 2001 : fasering in 11 fasen, 2015 gehaald.
– Natuursteenrestauratie : zandsteen vervangen door Franse kalksteen => wordt witter. Zandsteen wordt altijd zwarter. Kleine stukjes die afsprongen door roesten van het gietijzer.
– Stabilisatieherstel op hoogkoor : kolom gewelf 5 cm gezakt. Constructie aan nieuwe constructie opgehangen.
– Grote toren is eigendom stad Antwerpen, gebouw provincie Antwerpen.
– Archeologie en riolering
– De meridiaan van Alphonse Quetelet om 12.40u. een vlek zichtbaar.
Foto’s © Gazet van Hove.