Volgens Aart G. Broek is schaamte de motor voor agressief gedrag en dat is gevolg van cultureel bepaalde ervaringen.
Door Aart G. Broek – www.doorbraak.be .
We weten waarom jonge mannen en vrouwen overgaan tot agressief gedrag, tot excessief geweld en brute radicalisering. Dé brandstof is schaamte : feitelijke ervaringen met en diepgewortelde angst voor sociaal-emotionele vernedering, afwijzing en uitsluiting. Die ervaringen doen mensen in de eerste plaats op in de eigen sociale groep waarin zij geboren worden en opgroeien.
Boze buitenwereld
Voor die vernedering wijst menig moslim echter exclusief naar de westerse samenlevingen. De Amerikanen – met Europese landen als bondgenoot – zijn islamitische landen binnengevallen, doodden tienduizenden burgers en martelden gevangenen. Moslims die als arbeidsmigrant in het Westen kwamen, werden uitgebuit en gediscrimineerd; hun godsdienst wordt besmeurd in cartoons. Hét symbool van vernedering vormt Israëls optreden tegen de Palestijnen. Enzovoorts.
Deze kritiek gaat voorbij aan de bittere schaamte-ervaringen die worden opgelopen binnen en door de eigen moslimgroepen zélf. De uitwerking van die beschaming is feitelijk ernstiger dan de vernederingen van buitenaf. De eigen groep moet een veilige uitvalsbasis voor de opgroeiende mens zijn om mee te draaien in de huidige samenlevingen. Deze geborgenheid kunnen de groepen lang niet altijd voor ieder verzekeren. Integendeel, menige moslim is juist niet opgewassen tegen onder meer de vereisten van de Westerse samenlevingen. De eigen groep blijkt meer dan eens geen veilige thuishaven.
Het is kenmerkend voor beschaamden om dergelijk falen exclusief toe te schrijven aan de ‘ander’, aan de boze buitenwereld. Voor iedere sociale en culturele groep is het een helse inspanning om het eigen aandeel in het beschamende handelen onder de loep te nemen. Voor moslimgroepen geldt dit evenzeer, terwijl er een pijnlijk gevarieerde waaier aan schaamte-ervaringen opdoemt : van wereldwijd tot op persoonlijk niveau in de wijk en thuis in de familie.
Dictatuur
Zo kan de eigen moslimgroep als uitgesproken beschamend worden ervaren, met name ook door hoger opgeleiden, juist door het onvermogen om afdoende op bedreigingen te reageren. Thomas L. Friedman, columnist van The New York Times, schreef al in 2006 : ‘Israëls bestaan is een dagelijkse vernedering voor moslims, die niet begrijpen hoe, als ze de superieure religie hebben, Israël zo machtig kan zijn.’
Hoe gewelddadig het land ook kan optreden, Israël is in menig opzicht een verademing in het licht van islamitische dictaturen in het Midden-Oosten. De eigen islamitische context is zodoende structureel een beschamend ijkpunt. Mekka, het islamitische religieuze centrum, ligt nota bene in Saoedi-Arabië, een land dat zo rijk is dat het alle islamitische migranten in de westerse wereld zou kunnen opnemen. Een hadj (pelgrimstocht) mag een onweerstaanbaar verlangen zijn, migreren naar het land is geen optie, al was het maar vanwege de extreme dictatuur die er heerst. Dit is alleszins beschamend om te moeten onderkennen.
Superieur
Er is al meerdere malen gewezen op het opdoen van schaamte-ervaringen binnen eigen moslimgelederen vanwege – nog een heikel punt – het ontoereikende reageren op de aantrekkelijke (materiële) verworvenheden van de westerse wereld. ‘Het is zonder meer duidelijk dat de totale economische, technische en intellectuele afhankelijkheid van het Westen moeilijk te verkroppen is’ voor moslims, zo stelde de Duitse filosoof Hans M. Enzensperber. Dit zorgt voor ‘een stille vernedering’. (De radicale verliezer, 2006)
Niet minder beschamend kan de emancipatie van moslimvrouwen uitpakken. Hierdoor verliezen mannen hun traditionele meerderwaardigheid, wat als een emotionele en sociale vernedering wordt ervaren en agressieve vrouwvijandigheid in de hand werkt. ‘Voor veel jongens die opgroeien in de patriarchale traditie, zal het een onverteerbare vernedering zijn om braaf en nijver op school de meisjes bij te moeten houden’, schreef socioloog Abram de Swaan in De botsing der beschavingen en de strijd der geslachten (2006). Emancipatie kan overigens net zo beschamend uitpakken voor de moeders van emanciperende dochters die traditionele rolpatronen afwijzen. Daarenboven voedt de emancipatie schaamte-ervaringen van jonge vrouwen die niet in dit proces willen of kunnen meekomen : succesvolle ‘bevrijding’ van hun vrouwelijke generatiegenoten is (onbedoeld) ook een kritiek op de vrouwen die vasthouden aan traditionele patronen.
Verwachtingen
In westerse landen intensiveerde de vernedering voor moslims door de arbeidsmigratie als zodanig. Het eigen geboorteland, zoals Marokko en Turkije, bleek niet in staat om voor de eigen landskinderen een menswaardiger leven te verwezenlijken. Daartoe moesten zij naar de westerse wereld verhuizen. Vele van hun kinderen groeiden op met hoge verwachtingen. Tal van migrantenkinderen werden inderdaad succesvol en beschaamden zodoende onbedoeld de vele die dit níet lukte. Die hoge verwachtingen konden juist ook degenen beschamen, die zelf wél goed opgeleid waren maar niet de baan vonden, waarvan zij meenden dat zij er als het ware recht op hadden.
Het is beschamend wanneer je niet aan de verwachtingen van je zwoegende ouders, van je succesvolle generatiegenoten of van jezelf kunt voldoen. En dat terwijl je zo veel meer kansen kreeg dan je ouders. De westerse samenlevingen hebben bovendien de afgelopen decennia tientallen miljoenen uitgegeven aan migrantengroepen om zich te ontwikkelen.
Ook het aantrekken van imams heeft een beschamende bijwerking. Ondanks de honderdduizenden moslims, moeten de meeste imams nog steeds uit Marokko of Turkije worden ingevlogen. Dikwijls heeft hij onvoldoende weet van het spanningsveld waarin de jongeren bewegen, spreekt hun taal niet en heeft hij een beperkt referentiekader. Er wordt van hem wél een antwoord verwacht op vele vragen. Onvermijdelijk beschaamt de imam verwachtingen en vertrouwen.
Eigen boezem
Schaamte-ervaringen worden volop in de eigen moslimgroepen opgelopen, zowel door mannen als vrouwen, jongeren en ouderen, ongeacht de sociale laag en de culturele verscheidenheid, in het Europese land en in de brede islamitische wereld, in wijds verband en op individueel niveau in de directe omgeving, heden ten dage en in het verleden.
De diversiteit aan schaamte-ervaringen is moeiteloos uit te breiden en nader te specificeren. Denk aan eer(wraak) en achterhaalde sociale codes, gemankeerde mondigheid en gebrekkige tegenspraak, de grillige tegenstellingen tussen sjiieten en soennieten, ontoereikende kennis van de taal van het immigratieland en analfabetisme, racisme en antisemitisme, koloniale expansie en slavernij, huiselijk geweld en incest, homoseksualiteit en andere aspecten van de seksuele en huwelijkse moraal, enzovoorts.
Kortom, de moslimgemeenschappen zullen veel meer dan tot nu toe gebeurt de hand in eigen boezem moeten steken. Het aanwijzen van de westerse wereld als zondebok geeft wel even gemoedsrust, maar daarmee wordt het eigen falen niet minder en zullen we de geweldsproblematiek niet kunnen kanaliseren.
Dr. Aart G. Broek is sociaal wetenschapper en deskundige conflict-, agressie- en geweldsbeheersing; auteur van De terreur van schaamte; Brandstof voor agressie (2015, oorspr. 2007) ; zie www.klasse-oplossingen.nl.
Foto’s © Gazet van Hove.