“Poetin kan de oorlog niet beëindigen zonder door zijn eigen volk afgemaakt te worden”

door Jurgen Ceder in ’t Pallieterke .

Echte despoten moeten geen publieke opinie vrezen in hun beslissingen over oorlog en vrede. Dat heeft het nadeel dat ze oorlogen kunnen voeren waar het volk niet achter staat, maar dat heeft het voordeel dat ze toegevingen kunnen doen en gezichtsverlies lijden om een oorlog te vermijden, of er een te beëindigen. Democratieën zijn veel logger op dat vlak. Het ergste zijn de systemen tussen de twee, waar de leider wel een oorlog kan beginnen, maar die niet kan beëindigen zonder door zijn eigen volk afgemaakt te worden. Poetin is zo een leider.

Tot en met de 19^e eeuw eindigden de meeste Europese oorlogen in een onderhandelde vrede. In de Eerste en Tweede Wereldoorlog gingen de geallieerden, allen intussen democratische landen, door tot de totale overwinning. Omdat ze dat konden, niet omdat dat noodzakelijk voordelig was. Zolang een tot oorlog en vijandigheid gemobiliseerd volk denkt te kunnen winnen, is het moeilijk ermee te onderhandelen. Dat zien we nu ook aan de kant van Oekraïne.

Rijden op de tijger

Het Oekraïense volk proeft de overwinning en wil doorgaan tot alle verloren gebieden zijn heroverd, inclusief de Krim. De ontdekking van massagraven en wreedheden dragen ook bij tot de Oekraïense vastberadenheid. Oorlog is niet louter de voortzetting van politiek met andere middelen, zoals Clausewitz stelde, maar creëert soms zijn eigen redenen, zoals Martin van Creveld ons leert. Zelenski kan niet te veel toegeven zonder afgezet te worden.

Poetin blijft intussen de tijger berijden die hij zelf heeft losgelaten. Hij dacht met een ‘speciale militaire operatie’ Oekraïne snel onder de voet te lopen, maar zijn strijdkrachten worden nu overal teruggedrongen. De nepreferenda en de daarop volgende inlijving van vier Oekraïense oblasten waren een vlucht vooruit. Ze maken het nog moeilijker een compromis te sluiten. Als hij die gebieden in een onderhandelde vrede afstaat, zouden dat in de ogen van zijn achterban dus stukken Rusland zijn. Er is weinig kans dat hij dat politiek overleeft. Als hij ook de Krim verliest, is die kans zelfs nihil. Een nederlaag of ongunstige vrede betekenen waarschijnlijk zijn afzetting, mogelijk gevangenschap of dood.

Nicolaas II

De krijgsverrichtingen zelf beginnen Poetin echter ook steeds meer te beschadigen. Zelfs het propaganda-apparaat kan de recente nederlagen niet meer uitgelegd krijgen. De kritiek komt steeds meer uit de hoek van degenen die de oorlog steunen : de militaire bloggers, de radicale Russische imperialisten, de ex-militairen. Zelfs op de staatsmedia klinkt steeds meer onvrede over de resultaten van de oorlog. Poetin zal zich zeker het lot was tsaar Nicolaas II herinneren, nadat diens leger teveel nederlagen had geleden in de Eerste Wereldoorlog.

Het is veelzeggend dat nu ook de trouwste vazallen van Poetin, Kadyrov, de Tsjetsjeense krijgsheer, en Prigozhin, de leider van de Wagner-huurlingen, openlijk de legerleiding aanvallen. Ze noemen Poetin niet bij naam, maar iedereen weet dat hij betrokken is bij de militaire beslissingen. Niet onbelangrijk : Kadyrov en Prigozhin hebben hun eigen privéleger, dat ingezet kan worden wanneer een machtsstrijd zou ontaarden. Ik vermoed dat Sjojgoe, de minister van Defensie, niet lang meer zal meegaan. Hij zou naar verluidt zelfs graag ontslagen worden van zijn verantwoordelijkheid in deze niet te winnen oorlog.

Het soort autocraten zoals Poetin laat zich vaak verleiden tot een ‘gok op verrijzenis’ om slechte krijgskansen te doen keren

‘Gok op verrijzenis’

Hoe gaat het nu verder ? Hein Goeman, een expert in oorlogsbeslechting, is niet optimistisch. Rusland is geen democratie, maar Poetin is ook geen despoot die zijn critici simpelweg kan terechtstellen. Indien de publieke opinie zich definitief tegen hem keert, betekent dat zijn einde. Dit soort autocraten, zegt Goeman, laat zich vaak verleiden tot een ‘gok op verrijzenis’ om slechte krijgskansen te doen keren. In het geval van Poetin zou dat de inzet van tactische nucleaire wapens kunnen betekenen. Kadyrov heeft hem daartoe al letterlijk opgeroepen. Het klinkt cynisch, maar ik was maandag bijna blij toen ik hoorde dat er, als represaille voor het opblazen van de Krimbrug, bommen waren gevallen op Kiev. Het hadden immers een ander soort bommen kunnen zijn.

Hoe kan de weg naar vrede eruitzien ? Het aantal mogelijkheden is afgenomen sinds de Oekraïense opmars. Het zal blijkbaar geen ‘bevroren conflict’ worden, zoals een maand geleden nog kon gedacht worden, waar de vijandelijkheden stoppen zonder dat de nieuwe grenzen worden erkend of er officieel vrede wordt gesloten. Een Oekraïense nederlaag is ook onwaarschijnlijk geworden.

Modus vivendi

Er lijken nog drie mogelijkheden te bestaan. Het slechtste scenario is een escalatie naar nucleair niveau. De NAVO zal daar onvermijdelijk bij betrokken raken. Dat een staat zijn wil kan opleggen door het gebruik van kernwapens zou een ondraaglijk precedent scheppen. Een dergelijke escalatie zou de aard en de huidige inzet van deze oorlog helemaal veranderen. Ik acht die kans nog steeds klein, maar het is niet meer zo belachelijk de gratis jodiumpillen voor je kinderen bij de apotheek af te halen.

Het tweede scenario is een onderhandelde vrede waarbij beide partijen toegevingen doen. Om hoger beschreven redenen zit dat er niet aan te komen tot minstens één van beide partijen haar verwachtingen bijstelt over wat met oorlog bereikt kan worden. Oekraïne zal echter nog een tijdje in een overwinningsroes blijven en Poetin denkt nog steeds dat hij de huidige frontlijnen zal kunnen bevriezen. Het derde scenario bestaat uit blijvende militaire successen van Oekraïne die tot een interne machtsstrijd in Rusland en de val van Poetin leiden. Dat is het beste dat we kunnen hopen, maar het is niet zeker dat de vervanger van Poetin een redelijker mens zal zijn. Een andere redacteur van dit blad wees er mij deze week terecht op dat het Russische volk niet gewoon het slachtoffer van manipulatie en propaganda is. Zolang het niet de juiste lessen trekt uit het krankzinnige avontuur waarin het is terechtgekomen, blijft Europa opgescheept met een onvoorspelbare en gevaarlijke buur.

Foto’s (c) Gazet van Hove