door Pieter Van Berkel in ’t Pallieterke .
In een van de eerste scènes van ‘The Death of Stalin’, de zowel ijzingwekkende als hilarische politieke satire van Armando Iannucci, dwingt de communistische dictator zijn knechtjes Chroesjtsjov, Malenkov, Beria en Molotov om na een avondje stevig doorzakken een Amerikaanse cowboyfilm te kijken. “Tijd voor een cowboyfilm”, verklaart Stalin. “Wie zit er in mijn ‘posse’ ?” Zijn kornuiten lijken er niet veel zin in te hebben – blijkbaar hebben ze de film in kwestie al zo vaak gezien dat ze perfect elke gebeurtenis kunnen voorspellen, maar ze binden gedwee in, want tegen Stalin zeg je geen ‘neen’.
Grappig, maar zulke dingen gebeurden echt. De secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie zou zijn ondergeschikten soms diep in de nacht opbellen om westerns te kijken. Iosif Vissarionovitsj Dzjoegasjvili, beter bekend als Jozef Stalin, was niet zomaar een filmliefhebber : geen enkele andere wereldleider zou zich persoonlijk zo bemoeien met – en zo zijn stempel drukken op – de toen nog jonge kunstvorm.
Eisenstein
Al snel na de Oktoberrevolutie zagen de bolsjewieken het enorme potentieel van het medium in. Film was al behoorlijk populair bij de bevolking van het voormalige Russische tsarenrijk en Vladimir Lenin zag het als hét middel om de mensen te onderwijzen in het communisme en hen de successen van de nieuwe ideologie te tonen. Bovenal moest de cinema dienen voor agitatie : politieke opruiing.
De bekendste figuur uit deze vroege periode, de jaren ’20, was ongetwijfeld Sergej Eisenstein. De filmregisseur was een pionier op het vlak van filmtheorie en montage, de aaneenschakeling van beelden die ervoor zorgt dat een scène meer is dan de som van zijn delen. Overal ter wereld staan regisseurs ook vandaag nog in het krijt bij Eisenstein.
Tegenwoordig wordt de filmmaker vooral herinnerd om zijn stille films, ‘revolutionaire epossen’ als ‘Staking’ (1925), ‘Pantserkruiser Potjomkin’ (1925) en ‘Oktober’ (1928). Potjomkin wordt nog altijd tot een van de beste – en zeker een van de invloedrijkste – films aller tijden gerekend. Welke filmliefhebber kent de beroemde ‘trappenscène’ niet, waarin een moeder tijdens de revolutie van 1905 in de Oekraïense havenstad Odessa wordt neergeschoten en de kinderwagen met haar baby van de trappen dondert ? Tal van bekende en minder bekende filmmakers zouden in de daaropvolgende eeuw hommages aan de scène in hun films verstoppen.
Hollywood aan de Zwarte Zee
Te midden van de collectivisering, hongersnoden, repressie en zijn machtsconsolidatie van de late jaren ’20 en vroege jaren ’30 ontdekte Stalin pas echt het potentieel van het medium. Terwijl de economie gecentraliseerd werd onder de staat, gebeurde hetzelfde met film en andere kunsten. Innovaties, zoals geluid, deden hun intrede en werden snel omarmd.
Filmmakers zoals Eisenstein gingen op studiereis naar Hollywood. De Sovjets hadden in die jaren een bijzondere kijk op de States, een mix van bewondering en vijandschap. Hun aartsvijanden waren voor 1941 niet Amerika of Duitsland, maar het Verenigd Koninkrijk – de ‘duistere macht achter alle kapitalisten en fascisten’ – en ‘hun schoothond’ Polen. In navolging van Hollywood en de Cinecittà van Mussolini in Rome, wilden de Russen ook een ‘Hollywood aan de Zwarte Zee’ oprichten, maar het idee kwam nooit van de grond.
Stalin de filmproducent
Met geluid en grotere staatscontrole deed een nieuw soort film zijn intrede. Weg met de ‘elitaire’ avant-gardistische montage van de jaren ’20, maar welkom aan toegankelijke producties voor de massa. ‘Socialistisch realisme’ zette de toon als officiële kunststroming. Gewone mensen moesten centraal staan in de verhalen en ook de slechteriken werden genuanceerder, zij het getoond door een marxistische lens, neergezet.
Een bekend voorbeeld is de oorlogsfilm ‘Tsjapajev’ (1934), over de gelijknamige rode bevelhebber in de Russische Burgeroorlog. Het is tevens de favoriete film van Vladimir Poetin. De appel valt niet ver van de boom, want Stalin zou de film niet minder dan 38 keer bekijken in zijn recent ingerichte persoonlijke bioscoop in het Kremlin.
In die bioscoop zou hij niet alleen met zijn vrienden, familie of ondergeschikten de ene na de andere film bekijken, hij kreeg er ook de eerste, ruwe versies van nieuwe films te zien, persoonlijk voorgesteld door de regisseurs. Stalin ging zich bovendien actief bemoeien, als geen andere wereldleider, met de inhoud van de films : “Deze scène en de muziek zijn erg goed (een adjectief dat hij zelden gebruikte in een andere context) !” of “Deze scène moet eruit !” of “De motieven van deze slechterik zijn niet echt overtuigend”.
Stalinistisch vertier
Een ander genre dat in die jaren zijn intrede zou doen, was dat van de (muzikale) komedie. Niemand bleek in dit genre invloedrijker dan Grigori Aleksandrov, een leerling van Eisenstein die hem vergezelde op zijn studiereis naar Los Angeles. Zijn ‘Vrolijke Jongens’ (1934), met jazzmuzikant Leonid Oetjosov en Ljoebov Orlova – de vrouw van Aleksandrov en het Russische antwoord op Marlène Dietrich – in de hoofdrollen, bleek een monstersucces en de liedjes uit de films zouden klassiekers worden in de Sovjet-Unie. Hoewel heel wat elitaire zuurpruimen komedie en vertier niet stichtelijk vonden binnen hun marxistisch denkkader, sprak Stalin zijn persoonlijke steun uit voor het genre.
Aleksandrovs volgende muzikale komedie, ‘Circus’ (1936), bleek eveneens een succes en was een van de persoonlijke lievelingsfilms van Stalin. De film gaat over een blanke Amerikaanse circusartieste die met haar zwarte kind (de vader wordt gelyncht) wordt weggejaagd uit de Verenigde Staten. Ze treedt in dienst bij een de Duitse circusdirecteur die veel weg heeft van Hitler en de moeder en het kind uitbuit. Haar leven is een hel, tot ze optreedt in de Sovjet-Unie, waar er van racisme geen sprake is en zij met open armen ontvangen worden. Een kusscène tussen het zwarte kind en een Russisch meisje werd evenwel uit de film geknipt.
foto’s (c) Wikimedia Commons.