Stedelijke begraafplaats Mechelen – foto (c) wikipedia .
door Guus van Betten in ’t Pallieterke .
Reeds in het jaar 280 werd in het huidige Vlaanderen het eerste bisdom gesticht, maar het zou nog enkele eeuwen duren voordat alle inwoners bekeerd waren tot het christendom. De confrontatie met de moderniteit leidde later – en vooral de jongste decennia – tot een geleidelijke ontkerstening en een leegloop van de kerken. Terwijl de kerkgangers wegblijven, slaan vandalen en dieven genadeloos toe.
De bekering van de Vlamingen was het werk van verschillende missionarissen die er met steun van de Frankische adel in slaagden om het christendom te verspreiden. Kerken vormden hier algauw het middelpunt van het leven, ook letterlijk, want veel dorpen ontstonden rondom een kerk. Het luiden van de kerkklokken zorgde voor een tijdsindeling van de dag, terwijl de kerkelijke kalender bepaalde wanneer er gewerkt of gefeest werd. Imposante kathedralen werden symbolen van de macht van het christendom. In de kloosters werd door ijverige monniken de basis gelegd van de westerse wetenschap.
Vriend en vijand erkennen dat de gloriedagen van het christendom achter ons liggen, maar ook vandaag nog telt België een 4.000-tal kerken, waarvan ongeveer 1.750 in Vlaanderen. Die krijgen in toenemende mate af te rekenen met diefstal en vandalisme.
Razendsnelle ontkerkelijking
Nadat achtereenvolgens het humanisme en de verlichting inbeukten op haar dogma’s, zag de Katholieke Kerk haar invloed en maatschappelijke relevantie in de 19de eeuw verder wegkwijnen onder invloed van het liberalisme, het marxisme en het darwinisme. In de 20ste eeuw zette de ontkerkelijking zich verder toen velen ook in hun privéleven religie afzwoeren. Waar in 1976 nog 36 procent van de Vlamingen wekelijks naar de mis ging, daalde dat aantal tot 5 procent in 2010. De afgelopen jaren daalde het aantal wekelijkse kerkbezoekers in België verder tot amper 1,5 procent van de bevolking.
Het tekort aan lokale roepingen wordt deels gecompenseerd door buitenlandse priesters
Ook het aantal pastoors neemt af. Gemiddeld is een pastoor in België verantwoordelijk voor drie parochies. De pastoors zijn doorgaans ook ouder dan 75 jaar, dus een kentering zit er niet meteen aan te komen. Het tekort aan lokale roepingen wordt deels gecompenseerd door buitenlandse priesters. Volgens het jaarrapport van de Katholieke Kerk is 20 procent van onze priesters van buitenlandse komaf. In Nederland gaat het al om 30 procent.
Klagen over kerkklokken
Terwijl kerken dienen voor de verkondiging van het evangelie en de viering van de liturgie, behoren die gebouwen nu vooral tot het cultureel-historische patrimonium. Het zijn in de eerste plaats (beschermde) monumenten die meer toeristen dan gelovigen aantrekken. Voor veel omwonenden mag het dan ook wat minder zijn. Steeds vaker klagen buren over het geluid van de kerkklokken en gaan er stemmen op om de gebouwen voor andere doeleinden te gebruiken.
Door de toenemende druk op de huizenmarkt zijn die grote leegstaande gebouwen in het centrum van dorpen en steden voor velen een doorn in het oog. Zo ook voor de Vlaamse regering, die sinds 2011 lokale besturen aanspoort om na te denken over de toekomst van kerkgebouwen.
Holy Cow en het kerkenbeleidsplan
Vanaf 1 januari 2025 is elke gemeente verplicht om over een actueel kerkenbeleidsplan te beschikken als voorwaarde om bepaalde subsidies te krijgen. Rooms-katholieke eredienstgebouwen die beschermd zijn als monument en in aanmerking willen komen voor een verhoogde erfgoedpremie, moeten vanaf dan ook een multifunctionele invulling krijgen, zoals concerten en tentoonstellingen. Het ligt in de lijn der verwachtingen dat veel kunstenaars die gelegenheid zullen aangrijpen om eens flink hun gal te spuwen over het christendom en de kerk.
Kunstenaar Tom Herck gaf in 2017, met de tentoonstelling ‘Holy Cow’, alvast een satanisch voorproefje van wat ons in de toekomst wellicht nog meer te wachten staat. In de Sint-Jan-de-Doperkerk van Kuttekoven hing toen maandenlang een gekruisigde koe voor het altaar. Het protest van misnoegde katholieken werd in de kiem gesmoord met boetes en werkstraffen.
Herbestemming van kerkgebouwen
Terwijl er steeds minder praktiserende christenen zijn, lopen de onderhoudskosten van kerkgebouwen op. Dat leidt tot een toename van het aantal herbestemmingen van kerken. Volgens de jaarrapporten van de Katholieke Kerk werden tussen 2012 en 2022 206 kerken onttrokken aan de katholieke eredienst. Voortaan huizen in die gewezen heiligdommen bibliotheken, culturele centra, restaurants of hotels. Binnenkort komt er zelfs een Delhaize in de voormalige Sint-Annakerk te Gent, terwijl brokkenpiloot Nick Bril het restaurant ‘The Jane’ uitbaat in een voormalige kapel. In Mechelen werd een franciscanenkerk dan weer omgebouwd tot het viersterrenhotel ‘Martin’s Patershof’.
Herbestemmingen materialiseren de beschavingsbreuk waarin aardse verlangens belangrijker zijn dan het stillen van de geestelijke honger
Die herbestemmingen materialiseren de beschavingsbreuk waarin aardse verlangens, zoals lekker eten en comfortabel slapen, belangrijker zijn geworden dan het stillen van de geestelijke honger. Dat leidt echter zelden tot emotionele reacties. De Russisch-Gentse violist Mikhail Bezverkhny was eerder de uitzondering. Hij bracht maandenlang een muzikaal protest ten gehore toen de plannen van Delhaize met de Sint-Annakerk in de openbaarheid kwamen, maar staakte zijn verzet omdat hij zich onvoldoende gesteund wist door de Gentenaars. Het is niet uitgesloten dat sommige kerken herbestemd zullen worden als moskee. In Nederland werden de voorbije decennia reeds tientallen christelijke gebedshuizen omgebouwd tot moskeeën.
Beeldenstormers en grafschenners
De kerkgebouwen en hun kostbare kunstschatten lijken de folkloristische restanten van een vervlogen tijd. Terwijl gemeenten zich beraden over wat ze kunnen aanvangen met de gebouwen, wachten sommigen het oordeel van de kerkenbeleidsplannen niet af om er een eigen invulling aan te geven. In de kerk van Bree-centrum nam een koppeltje een pornofilm op, maar minder ludiek zijn de talrijke feiten van vandalisme en plundering, van grafschennis en brandstichting in en rond kerkgebouwen.
Deze maand nog sloegen koper- en bronsdieven toe op de stedelijke begraafplaats van Mechelen. Hun doortocht had de allure van een heuse beeldenstorm. Tal van sculpturen en decoraties werden er gestolen en niet minder dan 50 grafzerken raakten beschadigd. Op de Breese kerkhoven zijn dieven zo een plaag geworden dat het stadsbestuur er camera’s wil installeren. Het ’s avonds afsluiten van de toegangspoorten volstond niet, omdat de diefstallen bij klaarlichte dag plaatsvinden. In Sint-Gillis-Waas en Nossegem overweegt men eveneens de inzet van camera’s op begraafplaatsen. In Wevelgem en Hasselt is dat nu al het geval.
Naast hebzucht, drijven ook haat en vernielingsdrang sommigen tot grafschennis. In tientallen steden en gemeenten, waaronder Willebroek, Zottegem, Meise, Duffel en Beringen, kunnen ze daarvan meespreken. De politie moest er de laatste jaren extra toezicht houden nadat er sierstukken, gedenkstenen en bloempotten werden stukgeslagen. Oostends burgemeester Bart Tommelein mobiliseerde in zijn stad zelfs een leger van politieagenten en GAS-ambtenaren om de golf van vandalisme op de kerkhoven in te dammen. In Koersel, waar vorig jaar 30 graven in brand werden gestoken, maar ook in Geel en Winksele wekte de schaal van de ravage de indruk dat de Noormannen terug van weggeweest waren.
Kerken vaker slachtoffer dan moskeeën
Niet alleen kerkhoven zijn dikwijls slachtoffer van vandalisme en diefstal, ook de kerken zelf vormen al te vaak het doelwit, zo concludeerde een audit van een aangestelde expertengroep vorig jaar. Kostbare beelden, schilderijen en liturgische voorwerpen liggen er immers voor het oprapen. De voorbije jaren steeg het aantal vandalenstreken en diefstallen ten aanzien van eredienstgebouwen, die vaak slecht beveiligd zijn, tot meerdere misdrijven per dag. In de kerk van Merchtem ging het eerst nog om schunnigheden, misschien in navolging van Tom Herck, maar algauw werden ook losgewrikte kasseien naar de kerk gegooid. In Dendermonde koelden vandalen enkele maanden geleden hun woede op de communieboekjes en versieringen in de Sint-Apolloniakerk, nadat ze een week eerder al tekeer waren gegaan op het aanpalende kerkhof. In de iconische Basiliek van Koekelberg moesten de ruiten al meermaals vervangen worden nadat ze waren ingegooid door vandalen.
De voorbije jaren steeg het aantal vandalenstreken en diefstallen
Het is nog niet zo erg als in de Verenigde Staten, waar antikerkelijk vandalisme de voorbije vijf jaar is verachtvoudigd. Toch loopt het ook hier zodanig de spuigaten uit dat de voormalige minister van Justitie Vincent Van Quickenborne en minister van Binnenlandse Zaken Annelies Verlinden een veiligheidsdraaiboek uitwerkten om de veiligheid van eredienstgebouwen te verhogen. In theorie gaat het om gebouwen van alle erkende erediensten, maar uit cijfers die voormalig Brussels parlementslid Dominiek Lootens-Stael (VB) opvroeg bij Brussels minister-president Rudi Vervoort, blijkt dat kerkgebouwen ruim 50 keer vaker slachtoffer zijn van vandalisme dan moskeeën. Parcum, het expertisecentrum voor religieuze kunst en cultuur in Vlaanderen, raadt kerken aan om een ‘calamiteitenplan’ uit te werken, waarin onder meer een risicoanalyse vervat zit en waarmee preventieve maatregelen worden genomen.
Uit angst voor diefstal en vandalisme blijft meer dan de helft van de Vlaamse parochiekerken gesloten buiten de eredienst, en zo werken dieven en vandalen de ontkerkelijking nog wat verder in de hand.
